چکیده

با توجه به این مطلب که از دیدگاه اسلام، شهادت در برخی موارد از ادله اثبات دعوی بوده است و از سوی دیگر یافته های روانشناسان از ارزش و اعتبار آن می کاهد، در شرایط فعلی ارزش و اعتبار شهادت، تا چه اندازه خواهد بود و تا چه مقدار می توان به آن اعتماد کرد و به عنوان یکی از ادله مثبت دعوی از آن سود برد؟ آیا یافته های  روان شناسی با حقوق اسلامی منافات دارد یا در این مورد می توان قائل به جمع دو موضوع شد؟

در پاسخ به سوال های فوق باید گفت بر فرض قبولی تاثیرات روانی بر شهادت شاهد، باز هم نمی توان در پذیرش شهادت به عنوان یکی از دلایل معتبر در اثبات دعوی، خدشه وارد کرد؛ زیرا بدیهی است که یکی از رایج ترین راه های کشف واقعیت، شهادت شاهد مورد اعتماد درباره رویداد مورد نظر است و به رغم ایرادهای فوق به شهادت، تا کنون هیچ یک از نظام های حقوقی، شهادت شاهد را از فهرست ادله اثبات دعوی حذف نکرده است و همواره در احکام صادره به آن استناد می شود. در نظام حقوقی اسلام هم شهادت یکی از قابل اعتماد ترین ادله است، ولی از سوی دیگر، همان طور که مسائل روانی در تمامی اعمال انسان ها نقش دارد، طبیعی است که شهادت شاهد هم از این امر مستثنی نیست. (کاتوزیان، ۵۷،۱۳۸۵)

به باور نگارنده تاثیر مسائل روانی بر شهادت، با دلیل اثباتی بودن آن منافات ندارد و قابل جمع است. هر چند علم روانشناسی از علوم جدید است ولی با دقت در روایات و کلمات فقها، مطالبی به چشم می خورد که به نحوی به تاثیر مسائل روانی بر شهادت در ارتباط است. موارد ذیل، نشانگر تایید یافته های روانشناسی در امر شهادت از سوی اسلام است:

* امام علی در تفسیر آیه «واستشهدوا شهدین من رجالکم فان لم یکونا رجلین فرجل و امراتان ممن ترضون من الشهداء» می فرماید:

ممن ترضون دینه و امانته و صلاحه و عفته و تیقظه فیما یشهد به و تحصلیه و تمییزه فما کل صالح ممیزا و لا محصلا و لا کل محصل ممیز صالح

کسانی را شاهد بگیرید که از دینداری، امانت داری، صالح بودن، عفاف، آگاهی و وقوف او بر امر مشهود به، دست یافتن او با ماوقع و تشخیص دادن آن، رضایت داشته باشید. بنابراین، هر فرد صالحی، به دست آورنده واقعیت و تشخیص دهنده آن نیست و هر فرد آگاه به واقعیت و تشخیص دهنده آن، صالح نیست.

امام قطعا در این فراز از حدیث درباره شهادت دادن، بر چیزی بالاتر از رویت و مشاهده کردن تاکید کرده است و معمولا در مواردی که مسائل روانی بر شهادت تاثیر می گذارد، شاهد به نوعی دچار عدم تیقظ است و ممیز و محصل نیست، لذا روایت فوق می تواند دلیل یا حداقل موید این مطلب باشد که شهادت متاثر از مسائل روانی پذیرفته نیست.

* مورد دیگر روایاتی است درباره عدم پذیرش شهادت فرد متکدی که امام باقر (ع) درباره عدم پذیرش شهادت فرد متکی چنین بیان کرده است:

« لِأَنَّهُ إِنْ أُعْطِیَ رَضِیَ وَ إِنْ مُنِعَ سَخِطَ » (الکافی،۳۹۶،۱۴۱۰)به این دلیل شهادت فرد گدا قابل اعتماد نیست که اگر به او چیزی داده شود، راضی می گردد و اگر چیزی داده نشود خشمگین می گردد. بعضی از علما هم در این باره می گویند:

به این علت شهادت متکدی پذیرفته نیست که اگر چیزی به او داده نشود، عصبانی می شود و همین امر باعث خواهد شد که به خود اجازه ارتکاب اعمال پست دهد و نفس خویش را بدین طریق، خوار نماید و گدایی خود راه را برای چنین اعمالی باز می کند؛ لذا نمی شود نسبت به مال به او اعتماد کرد چون امکان لغزیدن او زیاد است.